Çocuklar Hangi Yaşta, Hangi Öz Bakım Becerilerine Sahip Olabilirler?

Çocukların gelişim özelliklerine uygun olarak, kişisel bakımlarını yapabilmeleri için geliştirdikleri becerilere özbakım becerileri deniyor. Tuvalet alışkanlığı, el yüz yıkama, giyinme, yemek yeme gibi… Peki bu beceriler ne zaman ve nasıl kazanılıyor?  Üsküdar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü Araştırma Görevlisi Begüm Gamiş, erken çocukluk döneminde geliştirilebilecek özbakım becerilerine ilişkin şu bilgileri veriyor.

Özbakım becerileri, çocukların günlük yaşam aktivitelerine (giyinme, soyunma, yemek yeme, ağız ve diş temizliği, tuvalet alışkanlığı dahil) katılmaya hazır olmaları için üstlendikleri günlük görevlerdir. Bu beceriler çocuk doğduğundan itibaren ebeveynleri ya da bakım verenleri tarafından karşılanmakta olup, çocuğun fiziksel olgunluğa erişmesi ile birlikte bağımsız olarak bu becerileri yerine getirebilmesi beklenmektedir.

Tüm gelişim alanlarında olduğu gibi özbakım gelişiminde de kazanılması beklenen beceriler, çocukların gelişim seviyeleri ile beraber farklılaşabilir. Bu beceriler birbirini tamamlayan bir sıra izlemektedir. Önemli olan çocuğun gelişim düzeyinin farkında olup, yapabileceği becerileri çocuğun kritik dönemlerde kazanması için destek olmaktır.

Yaşa göre çocuktan beklenebilecek özbakım becerileri

3 Yaş
- Ellerini yıkayabilme (Ancak kurulayabilme becerisinin kazanımı için henüz zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle kurulama kısmında gerektiğinde destek olunmalıdır.)
- Çatal ve kaşık yardımı ile yemek yiyebilme (Herhangi bir kazaya sebep vermeyecek araç gereçlerin seçilmesi önemlidir.)
- Kendi kıyafetlerini yardımsız giyebilme (Başlangıç için esnek yapıda kıyafetler tercih edilmelidir.)
- Destekle fermuar kapatabilme.

4-5 Yaş
- Ellerini ve yüzünü yıkayabilme
- Kendi giysisindeki büyük düğmeleri ilikleyebilme ve çözebilme (Bu beceride düğmelerin boyutu önemlidir; becerinin tam anlamıyla oturması 6 yaş bitimini bulacaktır.)
- Yemek yerken doğru araç-gereci kullanabilme
- Sözel ipucu yardımıyla sofra kurmaya yardımcı olabilme
- Dişlerini fırçalayabilme
- Yardımsız giyinebilme
- Kıyafetlerini askıya asabilme (Boyunun yetişmesi için gerekli destek materyalleri kullanılabilir.)

6 Yaş
- Elini yüzünü yıkayıp kurulayabilme (Bedeninin diğer bölümlerini yıkarken yardım edilmesi gerekebilir)
- Dişlerini uygun şekilde fırçalayabilme
- Hava durumuna uygun şekilde yardımsız giyinebilme ve soyunabilme
- Ayakkabılarındaki bağcıkları bağlayabilme
- Saçlarını uygun şekilde tarayabilme
- Bıçakla yumuşak yiyecekleri kesebilme (Özellikle bununla ilgili fırsatlar yaratılması önemlidir.)
- İstediği kadar tabağına servis tabağından yiyecek alabilme ve kendi yiyeceğini hazırlayabilme
- Günlük islerden birinin -sofrayı hazırlamaya yardım gibi- sorumluluğunu alabilme

Özbakım becerilerinin kazanımı için tavsiyeler

1. Gözlemleyin: Çocuğunuzun becerileri kritik dönemde kazabilmesi için, fizyolojik ve sosyo-duygusal açıdan hazır olup olmadığı gözlemleyin. Bu konuda çocuğu asla zorlamayın.
2. Zaman verin, acele etmeyin: Gelişimin bir süreç olduğunu unutmayın. Bu nedenle çocuğa her beceriyi görmesi, denemesi, incelemesi için zaman verin; acele etmeyin. Buna uygun zaman ve mekan planlamasını yaparak sabırlı ve şefkatli bir tutum içerisinde olun.
3. Basitten karmaşığa doğru bir sıra izleyin: Özbakım becerilerinin birbirini tamamlayan bir sıra takip ettiğini unutmadan, çocuğun seviyesine uygun basit adımlarla beceri kazanımına başlayın.
4. Çocukların duygularını yaşamasına ve ifade etmesine fırsat verin: Duyguların ifadesi becerilerin sağlıklı bir şekilde kazanılmasındaki önemli adımlardan birini oluşturmaktadır. Çocukların duygularını ifade etmeleri için bol bol sohbet edin, örnek olarak çocuğu ifadeye teşvik edin. Çocuğun bir şekilde ifade ettiği duyguları görmezden gelmeyin, onlarla alay etmeyin.
5. Beceriyi denemesi, incelemesi için imkân verin: Özellikle tuvalet alışkanlığının kazanımında dışkısını incelemesine müsaade edin. Çocuğun ilk başta kendisinin bir parçası olarak gördüğü dışkısından ayrılmak istememesi çok olağandır. Bu konuda dışkısı ile vedalaşması için kendisine zaman ayırın. Benzer şekilde yemek yeme becerisinin kazanımında çocuğun yiyeceklere dokunması, onları koklaması ve tadına bakması için izin verin.
6. Model olun: Becerilerin kazanımında çocuğun kafasındaki tüm soruları yanıtlayın ve model olun. Çocuğun sizi gözlemleyebilmesi ve taklit edebilmesi için zaman tanıyın.
7. İhtiyaç duyduğunda destek olun:  Özbakım becerileri çocuğun bağımsızlığını kazanmasında en önemli adımlardan biri olduğu için, beceri kazanımlarında da sadece çocuk ihtiyaç hissettiğinde destek olun. Kendisini yalnız bırakmadığınızı, istediğinde yardım edebileceğinizi çocuğa mutlaka belirtin.
8. Beceri kazanımını kolaylaştıran materyallerden yararlanın: Her bir beceri için farklı materyallerle çocuğun beceriyi kazanmasını kolaylaştırmak ve süreci keyifli bir hale getirmek önemlidir. Örneğin çeşitli kitaplar, oyuncaklar, şarkılar vb. Bu kolaylaştırıcıları seçerken çocuğun yaşı, gelişim düzeyi ve ilgi alanını göz önünde bulundurun.
9. Kıyaslamayın: Her çocuk biricik olduğu gibi her çocuğun gelişimi de biriciktir. Bireysel farklılıkları göz ardı etmeden, başka çocuklarla kıyaslamayın.